نوسان قیمت دلار و رابطه آن با اقتصاد در ایران

قیمت دلار یکی از مهم‌ترین متغیرهای اقتصادی کلان تلقی می‌شود که نوسانات آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر متغیرهای اقتصادی مثل رشد و نرخ تورم اثر گذار است. در واقع نوسان قیمت دلار باعث عدم تعادل در تراز پرداخت‌ها و اقتصاد کشور می‌شود. بنابراین تحلیل رفتار نرخ دلار و نوسانات آن جهت تدوین سیاست‌هایی برای تعدیل شاخص‌های اقتصادی همواره مورد توجه کارشناسان و سیاست گذاران اقتصادی بوده است.

نوسانات قیمت دلار می‌تواند به مثابه یک شمشیر دو لبه عمل کند و اثر مثبت یا منفی داشته باشد. بدین گونه که نوسان قیمت دلار رو به بالا می‌تواند منجر به رقابت پذیری کالاهای صادراتی به خصوص محصولات فولادی و در نهایت افزایش صادرات شود که این نوسان قیمت دلار، تولید در کشور را افزایش خواهد داد. نتایج نشان می‌دهد نوسانات قیمت دلار اثر منفی قابل ملاحظه‌ای بر نرخ تورم در کشور داشته است.

بدین صورت که نوسان قیمت دلار به سمت قیمت‌های بالاتر، به این دلیل که نرخ ارز در کشور همواره پایین‌تر از قیمت تعادلی خود انتخاب می‌شود، می‌تواند کسری بودجه دولت را کاهش داده و این امر می‌تواند منجر به کاهش تورم در کشور شود. همچنین نتایج حاکی از یکسان نبودن تاثیر تکانه‌های منفی و مثبت قیمت دلار بر تولید و تورم در کشور است.

*** نوسانات قیمت دلار و اهمیت آن

خارج شدن نوسان قیمت دالار از سطح تعادلی بلندمدت و پایسته، عدم تعادل‌های شدیدی را در اقتصاد کلان می‌تواند به جا بگذارد. اقتصاد دانان و سیاست گذاران اغلب بر این باورند که اعمال سیاست‌های نامناسب که باعث نوسان قیمت دلار به سمت و سوی غیر تعادلی و ناپایدار شود، می‌تواند در بیشتر موارد موجب تشدید بحران بدهکاری‌های بین‌المللی، عدم تعادل تراز تجاری، عدم موفقیت سیاست‌های اصلاحی و تعدیلی در رفع مسائل و مشکلات اقتصادی شود.

در واقع نوسان قیمت دلار و انحراف آن از مسیر تعادلی، باعث تاثیر نامطلوب بر عمکرد اقتصادی و در نتیجه کاهش قابل ملاحظه‌ای در رفاه عمومی می‌شود. نوسانات قیمت دلار در اکثر مواقع هم راستا با تکانه‌های داخلی و خارجی است. بررسی این نوسان‌ها بر شاخص‌های اقتصادی و هم چنین قضاوت در مورد مقدار مطلوب نوسان قیمت دلار امری مهم تلقی می‌شود. نوسانات قیمت دلار و به دنبال آن کاهش ارزش پول رایج کشور، قیمت کالاهای وارداتی را افزایش داده و این باعث بهبود رقابت بین‌المللی می‌شود و حتی نتیجه نهایی می‌تواند بهبود فعالیت‌های اقتصادی را به دنبال داشته باشد.

در واقع طبق این دیدگاه، با نوسان رو به بالای قیمت دلار و تنزل ارزش پول ملی، گرایش مردم به سمت خرید و مصرف کالاهای داخلی بیشتر می‌شود. البته توازن در بازرگانی خارجی بیشتر به جابه‌جایی تقاضا در سمت مناسب و ظرفیت اقتصاد داخلی در تامین تقاضای افزوده شده از راه گسترش و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و به موجب آن عرضه بیشتر کالاهای داخلی بستگی دارد.

*** نوسان قیمت دلار و تورم در ایران

یکی از مهم‎ترین مسائل موجود در حوزه اقتصادی ایران، وجود شکل گیری تورم‌های وحشتناک است. تورم که به معنی افزایش مداوم سطح عمومی قیمت‌ها است در واقع اثرات سوئی بر پیکره اقصاد کلان از جمله کاهش مستمر قدرت خرید و افزایش بی ثباتی در اقتصاد کلان و آثار مخرب آن بر سرمایه‌ گذاری، کاهش ارزش پول رایج کشور و گسترش نابرابری از راه توزیع مجدد درآمد به نفع صاحبان دارایی‌ها و به ضرر قشر با درآمد پایین و حقوق بگیران دارد.

در ایران به دلیل تک محصولی بودن و وابستگی عمده درآمدها و بودجه‌های سالانه به درآمدهای حاصل از فروش و صادرات نفت و نیز وابستگی تولید به واردات کالاهای پیش ساخته صنعتی و کالاهای سرمایه‌ای، نوسان قیمت دلار نقش اساسی در شاخص‌های پولی دارد. هر چند عده‌ای از اقتصاد دانان بر این عقیده بودند که نوسان قیمت دلار و قیمت‌های بین‌المللی به دلیل تحریم‌های اعمال شده بر ایران و به موجب آن کاهش ارتباط بین‌الملی ایران، تاثیر به خصوصی بر قیمت‌های داخلی ندارد ولی آنچه که محرز است این است که اقتصاد ایران نمی‌تواند یک مهره جدا از اقتصاد بین‌الملل باشد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که نوسان قیمت دلار رو به بالا می‌تواند با افزایش تورم همراه باشد. البته این که تورم علت نوسان قیمت دلار به سمت روند افزایشی است یا معلول آن، همواره مورد اختلاف صاحب نظران بوده است ولی آنچه که مثل روز روشن است این است که تثبیت نرخ و کاهش نوسانات قیمت دلار و به موجب آن تثبیت ارزش پول رایج ملی برای ایجاد اقصاد کلان پایدار امری ضروری و سیاستی درست است. به طور خلاصه باید گفت که در ایران نوسان قیمت دلار به سمت رقم‌های بالاتر در کوتاه مدت باعث افزایش قیمت کالاهای وارداتی شده و در میان مدت با توجه به نیاز تولید داخل به مواد اولیه وارداتی، باعث افزایش قیمت کالاهای داخلی و به موجب آن شکل گیری تورم افسار گسیخته میشود.

*** نوسان قیمت دلار و رابطه آن با سود شرکت‌های بورسی

آیا نوسان قیمت دلار باعث کاهش کیفیت سود شرکت‌های پذیرفته شده در بورس می‌شود یا خیر؟ این سوالی است که به جواب آن خواهیم پرداخت. نوسانات بالای قیمت دلار و سایر ارزها باعث اطمینان به بنگاههای اقتصادی و بازارهای مالی را تا حدودی از بین می‌برد. بنابراین نوسانات قیمت دلار و ناپایداری بازارهای مالی تاثیر نامطلوبی بر ثبات شرکتها می‌تواند داشته باشد، زیرا تاثیر نوسان قیمت دلار با سازوکارهای مدیریت ریسک قابل حذف کردن نیست.

نوسان قیمت دلار، بر سود و نحوه گزارش دهی شرکتها موثر است، به این دلیل که یکی از معیارهای سنجش عملکرد و تخمین ارزش بنگاه‌های اقتصادی، سود است. با توجه به اهمیت حضور سرمایه‌گذاران در بازارهای سهام، یکی از معیارهایی که مد نظر قرار می‌گیرد، اطلاعاتی است که سرمایه‌گذاران به آن‌ها دسترسی دارند. سود و به ویژه کیفیت سود همواره یکی از فاکتورهایی بوده است که نقش مهمی در تصمیم گیری سرمایه گذاران دارد. نوسان قیمت دلار سبب می‌شود که سود و کیفیت سود گزارش شده دستخوش تغییراتی شود و اگر این نوسانات لحظه‌ای باشد اطلاعاتی که به دست می‌آید آنی بوده، بنابراین قابل اتکا بودن اطلاعات یکی از ویژگی‌هایی است که سرمایه‌گذاران به آن اهمیت ویژه‌ای می‌دهند.

به طور کلی رابطه معنادار از نوع منفی بین نوسان قیمت دلار و کیفیت سود شرکت‌ها برقرار است. که با افزایش و یا کاهش نوسانات قیمت دلار، کیفیت سود شرکت‌ها  به ترتیب کاهش و یا افزایش می‌یابد. نوسانات قیمت دلار با سه معیار از چهار معیار اندازه‌گیری کیفیت سود (ارزش پیش‌بینی کنندگی سود، صادقانه گزارش کردن سود و به موقع گزارش کردن سود) رابطه عکس دارد. یعنی با کاهش نوسان قیمت دلار این سه معیار افزایش پیدا می‌کنند و فقط کاهش و یا افزایش نوسانات قیمت دلار بر معیار پایداری سود تاثیر ندارد.

*** نوسانات قیمت دلار و تولید ناخالص داخلی

نوسان قیمت دلار برقیمت کالاها و خدمات وارداتی و نیز کالاهای سرمایه‌ای و پیش‌-ساخته در بازار داخلی موثر است. در واقع نوساناتی که در نرخ‌های آزاد و رسمی اتفاق می‌افتد، در نوسان شاخص قیمت‌های مصرف کننده تاثیر می‌گذارد. نتایج تحقیقاتی در این مورد، رابطه معکوس بین نوسانات قیمت دلار و صادرات بخش کشاورزی را گواهی می‌دهد.

بنابراین، به کارگیری سیاست‌های درست جهت تنوع بخشی و گسترش صادرات غیر نفتی در کشورهای در حال توسعه و دارای اقتصاد تک محصولی، امری حیاتی تلقی می‌شود. نوسان قیمت دلار معیاری است که چگونگی سیاست‌گذاری کنترل آن، متغیرهای کلان اقتصادی به ویژه رشد صادرات غیر نفتی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

در تحقیقاتی دیگر تأثیر نا اطمینانی نرخ ارز و نرخ تورم را بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشورهای عضو گروه D8 بررسی شد. نتایج نشان داد که متغیر نرخ ارز اثر معناداری بر مدل نداشته در حالی که متغیرهای نا اطمینانی نرخ ارز و تورم، سهم تجارت از GDP  (تولید ناخالص داخلی) و وقفه دوم FDI (سرمایه گذاری مستقیم خارجی)  اثر معنا داری بر سرمایه گذاری مستقیم خارجی دارند.

به عبارت دیگر متغیرهای نااطمینانی نرخ ارز و نااطمینانی نرخ تورم اثر معنادار و منفی بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی داشته و متغیر سهم تجارت از GDP اثر مثبتی بر FDIدارد و نیز مشاهده شد که اثر نااطمینانی نرخ ارز اثرات مخرب بیشتری نسبت به نااطمینانی حاصل از تورم دارد. به طور خلاصه می‌توان گفت که در اکثر مواقع افزایش بی ثباتی و شدت نوسان قیمت دلار منجر به کاهش سطح تولید می‌گردد.

 *** نوسان قیمت دلار و اثر آن بر اشتغال

نوسان قیمت دلار بر متغیرهای کلان اقتصادی به خصوص اشتغال موثر است. به علت سطح پایین توسعه بازارهای مالی، سهم بالای بدهی‌ها در کوتاه مدت، عدم توسعه در بازار سلف و دیگر ابزارهای تأمین داد و ستد، نوسان بالای قیمت دلار و و ریسک بالای کشورها، انتظار می‌رود اثر نوسانات قیمت دلار بر اشتغال در کشورهای در حال توسعه‌ای مثل ایران بیشتر باشد. تحقیقات در سایر کشورهای در حال توسعه نیز نشان داده است که در کوتاه مدت و میان مدت کاهش ارزش پول ملی به دلیل نوسانات قیمت دلار رو به بالا، اثر انقباضی و منفی بر تولید و اشتغال و تراز تجاری داشته است.

در گزارش دیگری تحت عنوان تأثیر بیکاری از نوسانات نرخ ارز در کشورهای صنعتی  با استفاده از داده‌های ۱۷ کشور صنعتی، به بررسی اثر نوسانات نرخ ارز روی نرخ بیکاری پرداخته شده است. نتایج حاکی از آن است که نوسانات بالای نرخ ارز منجر به افزایش بیکاری (کاهش اشتغال) می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که میزان اثرگذاری کوچک است. به طور خاص، یک افزایش انحراف معیار در متغیر نوسانات نرخ ارز با افزایش در بیکاری بین ۰٫۲۱ تا ۰٫۳۶ درصد همراه بوده است. ضریب متغیر نوسان قیمت دلار تأثیر منفی و معنی‌داری بر اشتغال در ایران دارد. این نتیجه نشان دهنده این است که اشتغال به سطح نوسانات قیمت دلار واکنش منفی نشان می‌دهد. در مقابل تولید ناخالص داخلی و موجودی سرمایه اثر مثبتی بر اشتغال می‌توانند داشته باشند.

*** نوسان قیمت دلار و نقش آن بر صادرات

اهمیت صادرات صنعتی و نقش آن در رشد و شکوفایی اقتصادی کشورها همواره به عنوان یکی از فاکتورهای مهم، مورد توجه سیاست گذاران و اقتصاددانان قرار گرفته است و شناخت عوامل موثر بر صادرات صنعتی و میزان تأثیرگذاری آنها می‌تواند به رشد صادرات کمک کند. از عوامل موثر بر صادرات می‌توان به متغیر نوسان قیمت دلار اشاره کرد. به طور کلی می‌توان گفت که نوسانات قیمت دلار یکی از عوامل مهم و اساسی تعیین کننده قیمت و رقابت‌پذیری بنگاه‌های صنعتی است.

در رابطه با نوع اثرگذاری نوسانات قیمت دلار بر تجارت نظرات گوناگونی وجود دارد. در برخی از مطالعات، نوسان قیمت دلار را عاملی می‌دانند که با ایجاد نااطمینانی در رابطه با قیمت کالاهای تجاری و میزان پرداخت‌ها بابت خرید و فروش آن کالاها در آینده، منجر به افزایش هزینه برای بازرگانان ریسک گریز شده و آن را به سمت کاهش تجارت خارجی سوق می‌دهد. از طرف دیگر، بازرگانانی که در پی حداکثرسازی درآمد خود هستند، ممکن است برای جلوگیری از کاهش درآمدی که به واسطه نوسان‌قیمت دلار در آینده رخ می‌دهد، در حال حاضر به تجارت حجم بیشتری از کالاها بپردازند.

زمانی که ریسک نوسان قیمت دلار بیشتر شود، باعث جانشین شدن فعالیت‌های کم ریسک به جای فعالیت‌های پر ریسک می‌شود که این امر باعث کاهش مطلوبیت انتظاری فعالیتهای تجاری می‌شود و در نتیجه از میزان صادرات کاسته می‌شود. اثر درآمدی برعکس عمل می‌کند و وقتی که ریسک افزایش می‌یابد، انتظار می‌رود که مطلوبیت درآمد حاصل از صادرات کاهش یابد که این کاهش را می‌توان با افزایش منابع در بخش صادرات جبران کرد. اگر اثر درآمدی بر اثر جانشینی غالب شود ریسک بالای نرخ دلار منجر به فعالیت‌های صادراتی بیشتر می‌شود.